1. Khái niệm và bản chất
Phương pháp luận là lý luận về phương pháp, là hệ thống các quan điểm, các nguyên tắc chỉ đạo con người tìm tòi, xây dựng, lựa chọn và vận dụng các phương pháp trong nhận thức và thực tiễn (Theo sách “Giáo trình Những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Marx – Lenin”). Hiện có ba cách hiểu phổ biến nhất về phương pháp luận nghiên cứu: (i) Luận về một phương pháp; (ii) Hệ thống các phương pháp; (iii) Khoa học hoặc lý thuyết về phương pháp. Phương pháp luận không đề xuất, tạo ra các phương pháp, nó chỉ chọn lọc hoặc tổng hợp những phương pháp. “Đứng trước những con đường khác nhau dẫn đến cùng một mục tiêu, phương pháp luận sẽ chỉ cho ta con đường nào là con đường ngắn nhất, tốt nhất” (Lê Tử Thành, 1996, trang 18).
Như vậy, phương pháp luận được hiểu là hệ thống các nguyên lý, quan điểm (trước hết là những nguyên lý, quan điểm liên quan đến thế giới quan) làm cơ sở, có tác dụng chỉ đạo, xây dựng các phương pháp, xác định phạm vi, khả năng áp dụng các phương pháp và định hướng cho việc nghiên cứu tìm tòi cũng như việc lựa chọn, vận dụng phương pháp. Nói cách khác thì phương pháp luận chính là lý luận về phương pháp, bao hàm hệ thống các phương pháp, thế giới quan và nhân sinh quan của người sử dụng phương pháp và các nguyên tắc để giải quyết các vấn đề đã đặt ra có hiệu quả cao nhất.
Phương pháp luận (hay lý luận về phương pháp) là hệ thống cơ sở lý luận cho phương pháp nghiên cứu. Bao gồm những nguyên tắc, quan điểm xuất phát từ một lý thuyết hoặc một hệ thống lý luận nhất định, để chỉ đạo việc tìm kiếm, xây dựng, lựa chọn và vận dụng các phương pháp cũng như trong việc xác định phạm vi, khả năng áp dụng các phương pháp ấy phù hợp với mục tiêu của bạn, đem lại hiệu quả tối đa. Chẳng hạn như: bạn muốn biết về kinh nghiệm khi mua thực phẩm ở Hoa Kỳ, bạn sẽ sử dụng phương pháp luận hiện tượng học (khoa nghiên cứu về những bản chất của một hiện tượng cụ thể) và từ đó bạn có thể chọn ra phương pháp đem lại hiệu quả tốt nhất từ các phương pháp khác nhau để thu thập dữ liệu này. Từ đó, bạn có thể thực hiện một cuộc điều tra theo ngữ cảnh mua sắm cùng với những người tham gia; bạn cũng có thể phỏng vấn một số ít người tham gia và yêu cầu họ kể lại trải nghiệm mua sắm tạp hóa gần đây nhất của họ; hoặc bạn có thể chọn thực hiện khảo sát và đặt câu hỏi tương tự cho hàng trăm người tham gia. Bởi vì cuộc điều tra theo ngữ cảnh giúp nhà nghiên cứu tiến gần hơn đến bối cảnh thực tế, kết quả có thể được coi là mạnh mẽ hơn và có thể chuyển nhượng hơn trong tương lai.
2. Ý nghĩa phương pháp luận nghiên cứu
Trong nghiên cứu khoa học, phương pháp luận là một phần vô cùng quan trọng. Bởi bản chất của nghiên cứu khoa học là việc luôn sáng tạo và không có giới hạn trong sự phát triển. Việc hoàn thiện Phương pháp luận nghiên cứu khoa học sẽ là cơ sở, tiền đề giúp nhà khoa học, nhà chuyên môn trong các lĩnh vực tìm ra cách tiếp cận mới, tìm ra các phương pháp nghiên cứu mới từ đó xác định hướng đi trong tiến trình nghiên cứu một công trình, một đề tài nghiên cứu khoa học. Mang đến những tri thức có giá trị đối với lý luận và thực tiễn giúp nâng cao nhận thức thế giới và cải tạo thế giới.
Phương pháp luận nghiên cứu khoa học là công cụ giúp nhà khoa học, nhà quản lý và thực hành sáng tạo khoa học làm sáng tỏ bản chất và hoạt động nghiên cứu khoa học bởi nó chính là là kết quả của quá trình khái quát lý thuyết và thực tiễn nghiên cứu khoa học. Không những thế, phương pháp luận còn có nghĩa đối với các nhà nghiên cứu bởi nó thể hiện cơ chế tư duy sáng tạo trong nhận thức cũng như các kỹ năng thực hành sáng tạo của họ.
Tài liệu tham khảo
Lê Tử Thành (1996), Logic học và phương pháp luận nghiên cứu khoa học, NXB. Trẻ, TP.HCM.